Daleko, ale od czego? Joseph Roth i tradycja Żydów

Claudio Magris, urodzony w 1939 roku w Trieście, jest pisarzem i profesorem literatury niemieckiej na UNITS w swoim rodzinnym mieście. Jego bogatą twórczość przełożono na niemal wszystkie języki świata. Magris jest laureatem ponad dwudziestu nagród literackich, m.in. Nagrody im. Herdera, Erasmus Prize czy Nagrody Pokojowej Księgarzy Niemieckich, a w 2009 roku w Sejnach uhonorowany został tytułem Człowieka Pogranicza. Po polsku ukazało się kilkanaście jego książek, m.in. Dunaj, Mikrokosmosy, Inne morze, Podróż bez końca, a także kilkadziesiąt esejów w periodykach literackich. Jest stałym współpracownikiem kwartalnika Zeszyty Literackie.
Określa się mnie różnie, w zależności od kraju. W Austrii jestem zatwardziałym postępowcem, który nazbyt krytycznie wypowiadał się o Habsburgach. Swoją drogą jest w tym trochę prawdy. Muszę powiedzieć, że miałem wielkie szczęście nauczyć się sprzeciwu wobec świata habsburskiego, który jest przecież intrygujący. Całkowicie obca jest mi postawa filohabsburgów wciąż wspominających dobrego cesarza Franciszka Józefa. O wiele bliższa habsburskich irredentystów, którzy po obaleniu habsburskiego porządku zdobyli sobie prawo nie tylko do bezlitosnej krytyki, ale też do nostalgii za obalonym światem. Jeden z najważniejszych nostalgicznych pisarzy opiewających habsburski świat, Joseph Roth, napisał: Tylko dlatego, że obaliłem ten świat, mam dziś prawo go opłakiwać. Trzeba uznać wielki wkład cesarstwa habsburskiego w budowę europejskiej cywilizacji, nie zapominając o tym, że byłoby błędem rozważanie go w kategoriach abstrakcyjnych. Ocena mitu habsburskiego musi być zawsze historyczna, tak samo jak ocena osiągnięć każdego innego państwa. [] Mit habsburski był dla mnie przede wszystkim metaforą świata opłakiwanego. Z jednej strony to świat szerokich horyzontów i otwartości, z drugiej przeczucia nieuchronnego końca. Będąc światem porządku i reguł, odkrywa jako pierwszy nihilizm i pustkę
(Fragment wywiadu Juliusza Kurkiewicza z Claudio Magrisem, Zeszyty Literackie 2009, nr 3)
Daleko, ale od czego? nie jest książką o Rocie []. Roth, choć jest przedmiotem dociekań i ocen, stanowi w zasadzie pretekst, nić przewodnią wybraną z powodu jego typowości i wzorcowości, dzięki której można połączyć i uporządkować tematykę tak rozległą, że prawie nieograniczoną []. Daleko, ale od czego? chce być książką o wygnaniu wygnaniu żydowskim sprowadzonym do metafory kondycji historycznej i egzystencjalnej, która widzi jednostkę wygnaną z pełni i z całości prawdziwego życia. Jej prawdziwym tematem nie jest więc dzieło czy życie jednego autora, ale sieć relacji i skojarzeń, które odgałęziają się od każdego kolejnego tekstu i poprzez reminiscencję objawiają częściowo i pośrednio. Interpretacja Rotha jest sposobem zbliżenia się [] do tego kryzysu epiki i zmierzchu autentyczności, które zawładnęły kulturą zachodnią i którą cywilizacja Żydów wschodnioeuropejskich przeżyła tak wyraźnie i intensywnie, że może stanowić jej przykładową parabolę. [] Esej o wygnaniu musi uwzględniać potencjalnie nieograniczony katalog pisarzy i dzieł. Modelowość czy przydatność Rotha jako leitmotivu wynika przede wszystkim z faktu, że przywołuje on zaginioną całość albo może jej utopijny wzorzec, zdając sobie w ten sposób sprawę z nieodwracalnego jej zniknięcia. Książka, która wychodzi od Rotha, jest zatem [] przypomnieniem do kwadratu, czyli badaniem nostalgii przedzierzgającej się w utopię wartości niedającą się wykryć w przeszłości, a więc niemożliwą do odtworzenia.