Wspomnienia

Wspomnienia wybitnego uczonego, Dmitrija Lichaczowa (1906-1999), humanisty, historyka kultury dawnej Rusi i literaturoznawcy, więźnia obozu sołowieckiego, członka Akademii Nauk ZSRR (od 1970). W książce znajduje się ponad 130 ilustracji, w tym unikalne zdjęcia z obozu sołowieckiego i z życia mieszkańców Leningradu z czasów blokady podczas II wojny światowej.
Wspomnienia zaczynają się od szkicu historii rodziny, sięgając do przełomu XVIII i XIX wieku. Autor wspomina szczęśliwe lata dzieciństwa w Sankt Petersburgu, letniska na daczy nad Zalewem Fińskim, podróże po rzece Wołdze, wakacje na wybrzeżu czarnomorskim. Pokazuje pełne wydarzeń życie intelektualne i artystyczne Petersburga czasu srebrnego wieku. I wojna światowa i rewolucja przynoszą zagładę znanego mu świata. Autor silnie przywiązany do wartości prawosławia i duchowej kultury zmiecionych przez rewolucję przyjmuje bez entuzjazmu nową rzeczywistość. W I połowie lat 1920. ukończył wydział filologiczny na Uniwersytecie Leningradzkim. Pod koniec lat dwudziestych zostaje uwięziony i skazany na pięć lat odosobnienia w pierwszym radzieckim obozie koncentracyjnym na Sołowkach. Strony poświęcone Sołowkom stanowią jedno z najważniejszych świadectw związanych z systemem represji politycznych, jakie stworzył totalitaryzm radziecki, skazując na eliminację z życia społecznego (i w wielu przypadkach na okrutną eliminację fizyczną) duchowieństwo prawosławne, przedstawicieli ziemiaństwa oraz inteligencji twórczej i zawodowej. Czas pobytu na Sołowkach był drugim i najważniejszym uniwersytetem życia, spotkania wybitnych uczonych i twórców, ludzi o wielkich dokonaniach i zasługach dla kultury rosyjskiej. Autor przedstawia bliżej sylwetki wielu z nich, spłacając w ten sposób dług własnego, przypadkowego ocalenia. Ten fakt, przypadkowego uniknięcia rozstrzelania, naznaczył Dmitrija Lichaczowa na całe życie, wzmacniając jego naturalną niepokorność i niezależność, wierność ideałom i wartościom europejskiej kultury chrześcijańskiej.
Po przedwczesnym zwolnieniu z obozu znajduje pracę w wydawnictwie Akademii Nauk, aby później zająć się badaniami nad kulturą starej Rusi. Pracuje w Akademii do końca życia, w 1970 roku zostaje jej członkiem rzeczywistym. Lichaczow wspomina liczne wybitne postaci rosyjskiej nauki, które w istotny sposób ukształtowały jego rozwój naukowy i wpłynęły na jego pracę i poglądy.
Niezwykłe są strony poświęcone blokadzie Leningradu, pozbawione patosu, przedstawiające grozę i okropieństwa życia ludzi skazanych na powolną śmierć głodową nie tylko przez okrutnego okupanta ale i przez nieudolny aparat biurokracji radzieckiej. Pokazuje błędy i zaniechania dowództwa i przełożonych, zwykłe łajdactwa i okrutne postępki ludzi za wszelką cenę usiłujących przeżyć. Nie brakuje również postaci i czynów heroicznych zapewne te fragmenty Wspomnień pozostaną jedną z najbardziej poruszających osobistych relacji z czasów blokady, jakie zna literatura rosyjska.
Zniszczenia wojenne pokazane zostały również z perspektywy niepowetowanych szkód w kulturze materialnej Rosji po zburzeniu bezcennych zabytków wczesnego średniowiecza.
Książka Dmitrija Lichaczowa jest jednym z najważniejszych świadectw w memuarystyce rosyjskiej XX wieku, obecnie dostępnym w języku polskim. Co więcej, została napisana przez autora niekryjącego sympatii dla Polski, doktora honoris causa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (1964).